Mogłoby się wydawać, że gospodarstwo rolne to zwykły składnik majątku spadkowego, jednak nic bardziej mylnego. Ustawodawca przez wiele lat mocno regulował zasady nabywania, w tym dziedziczenia gospodarstw rolnych. W literaturze obostrzenia dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych nazywa się reżimem dziedziczenia, którego ustanowienie miało – przynajmniej w teorii – prowadzić do ekonomicznego wzmocnienia indywidualnych gospodarstw rolnych poprzez zapobieganie ich rozdrabnianiu, dbałość by dostały się w ręce osób związanych z pracą w rolnictwie i przygotowanych do wykonywania zawodu rolniczego, ograniczenie odpływu kapitału z gospodarstw rolnych drogą reglamentacji spłat w dziale spadku oraz dobór takich przesłanek podmiotowych dziedziczenia wkładów gruntowych w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych, by mogły one maksymalnie przyczyniać się do pozostawiania odziedziczonych wkładów w gospodarstwie rolnym spółdzielni.

Po 13 lutego 2001 r. zniesiono obostrzenia związane z nabywaniem gospodarstw rolnych w ramach dziedziczenia, pozwalając nabywać je jak każdy inny składnik masy spadkowej. Jednak polski ustawodawca nie zrezygnował w całości z reglamentacji nabywania ziemi rolnej.

W dniu 16 lipca 2003 r. weszła w życie ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tj. Dz.U. z 2022 r. poz. 2569), która zgodnie z preambułą została uchwalona w celu wzmocnienia ochrony i rozwoju gospodarstw rodzinnych, które w myśl Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowią podstawę ustroju rolnego Rzeczypospolitej Polskiej, dla zapewnienia właściwego zagospodarowania ziemi rolnej w Rzeczypospolitej Polskiej, w trosce o zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego obywateli i dla wspierania zrównoważonego rolnictwa prowadzonego w zgodzie z wymogami ochrony środowiska i sprzyjającego rozwojowi obszarów wiejskich.

Ww. ustawa określa zasady kształtowania ustroju rolnego państwa przez:

1) poprawę struktury obszarowej gospodarstw rolnych;

2) przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji nieruchomości rolnych;

3) zapewnienie prowadzenia działalności rolniczej w gospodarstwach rolnych przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach;

4) wspieranie rozwoju obszarów wiejskich;

5) wdrażanie i stosowanie instrumentów wsparcia rolnictwa;

6) aktywną politykę rolną państwa.

 

Zważywszy na powyższe można jasno uznać, iż ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego ma bardzo duży wpływ na obrót nieruchomościami rolnymi, w tym dziedziczenie gospodarstw rolnych, w szczególności biorąc pod uwagę obecne brzmienie tej ustawy ustalone ustawą z dniav14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (tj. Dz.U. z 2018 r. poz. 869). Dotyczy ona zarówno nieruchomości rolnych, jak i gospodarstw rolnych, a także udziałów i akcji w spółkach prawa handlowego, które są właścicielami nieruchomości rolnej.

Zatem warto pamiętać, iż zgodnie z art. 4 ust. 1 pkt 4 lit. a ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (dalej u.k.u.r.)  jeżeli nabycie nieruchomości rolnej następuje w wyniku innej czynności prawnej lub innego zdarzenia prawnego, w szczególności:

1. zasiedzenia nieruchomości rolnej,
2. dziedziczenia oraz 
3. zapisu windykacyjnego,

którego przedmiotem jest nieruchomość rolna lub gospodarstwo rolne,

– Krajowy Ośrodek działający na rzecz Skarbu Państwa może złożyć oświadczenie o nabyciu tej nieruchomości za zapłatą ceny tej nieruchomości.

Wobec tego może dojść do sytuacji, w której Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa złoży oświadczenie o nabyciu nieruchomości rolnej bądź gospodarstwa rolnego – której nabycie następuje w drodze dziedziczenia – za zapłatą równowartości pieniężnej odpowiadającej jej wartości rynkowej.

Przy czym po stronie Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa nie powstaje uprawnienie do złożenia oświadczenia o nabyciu nieruchomości na zasadach wskazanych powyżej, jeżeli nabywcą jest osoba bliska zbywcy (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. b u.k.u.r.), albo do nabycia dochodzi na podstawie:

1. dziedziczenia ustawowego (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. c u.k.u.r.),
2. działu spadku po dziedziczeniu ustawowym (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. c u.k.u.r.),
3. dziedziczenia przez rolnika indywidualnego (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. c u.k.u.r.),
4. zapisu windykacyjnego dokonanego na rzecz rolnika indywidualnego (art. 4 ust. 4 pkt 2 lit. d u.k.u.r.)

Przepisy te stosuje się odpowiednio do nabycia udziałów i akcji w spółce prawa handlowego, która jest właścicielem nieruchomości rolnej, z wyłączeniem przypadku, gdy nabywcą udziałów i akcji jest Skarb Państwa (art. 4 ust. 6 u.k.u.r.).

Zatem można jasno powiedzieć, że uprawnienie Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa do złożenia oświadczenia o nabyciu gospodarstwa rolnego ma zastosowanie wyłącznie do dziedziczenia testamentowego. Przyjęto w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego, że w wypadku, jeżeli do dziedziczenia testamentowego spadku, w skład którego wchodzi nieruchomość rolna lub gospodarstwo rolne, dochodzi osoba niebędąca rolnikiem indywidualnym ani osobą bliską spadkodawcy, do spadku wchodzi również dług odpowiadający prawu pierwokupu Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (por. Księżak, Prawo spadkowe, 2017, Nb 78).

 

Powyższe regulacje można skwitować w jeden sposób, wskazując, iż bacząc na obecne przepisy nadal obowiązuje pewna reglamentacja w zakresie nabywania gospodarstw rolnych. Mimo zniesienia obostrzeń w dziedziczeniu gospodarstw rolnych w związku z Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. obrót nieruchomościami rolnymi nadal nie jest wolny, a biorąc pod uwagę zapisy ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego w większości przypadków dziedziczenia testamentowego nabycie gospodarstwa rolnego zależne jest od zgody Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa. Dotyczy to nie tylko nabycia, ale także zbycia spadku lub części spadku lub udziału w spadku obejmującym gospodarstwo rolne lub nieruchomość rolną.