W Kodeksie Cywilnym nadal znajdziesz artykuł 1059 k.c., który przewiduje wymagania, jakie musi spełnić spadkobierca, aby dziedziczyć gospodarstwo rolne. Wymagania te odnoszą się one do małżonka i zstępnych, ale nie dotyczą spadków otwartych od dnia 14 lutego 2001 r. W pełni podzielić należy stanowisko Trybunału Konstytucyjnego wyrażone w Wyroku z dnia 31 stycznia 2001 r. Regulacja art. 1059 k.c. niezgodna była z art. 64 Konstytucji Rzeczpospolitej Polski. Szkoda tylko, że obowiązywała tak długo, czyli do 13 lutego 2001 r.

Warto zauważyć, iż podczas obowiązywania art. 1059 k.c., jego treść zmieniała się co najmniej 3 razy. Zatem należy dokonać krótkiego wskazania jak kształtowały się przesłanki dziedziczenia gospodarstw rolnych. Jest to istotne, gdyż sprawy spadkowe w przedmiocie stwierdzenia nabycia spadku mogą dotyczyć także spadków otwartych wiele lat temu. Jak bowiem wiadomo spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku, a spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy. Jak słusznie podkreślił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 3 listopada 2000 r. (sygn. akt: IV CKN 147/00, Legalis) aby dziedziczyć gospodarstwo rolne z ustawy, spadkobierca musi odpowiadać warunkom przewidzianym w art. 1059 k.c. obowiązującym w dacie otwarcia spadku. W Postanowieniu z dnia 20 października 1998 r. (sygn. akt: I CKU 40/98, Legalis) dodatkowo Sąd Najwyższy wskazuje, że przepisy art. 1059 k.c. stosuje się odpowiednio do dziedziczenia z ustawy przez małżonka spadkodawcy.

Tak, jak zmieniała się treść art. 1059 k.c., tak kształtowały się przesłanki dziedziczenia gospodarstw rolnych. Aby łatwo było zrozumieć przesłanki i odnieść je do konkretnej daty otwarcia spadku podzielę je na okresy obowiązywania danego stanu prawnego.

Spadki przed 1963 r.  

Ustawodawstwa obowiązujące na terenach polskich w dwudziestoleciu międzywojennym znały specjalne reguły dotyczące dziedziczenia i działu gospodarstw rolnych (np. prawo niemieckie). Natomiast polski ustawodawca w Dekrecie o postępowaniu spadkowym z dnia 8 listopada 1946 r. (Dz.U. Nr 63, poz. 346) nie przewidywał szczególnych reguł dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych oraz działu spadku dotyczącego takiego gospodarstwa, odsyłając w tym zakresie do zasad ogólnych w zakresie zniesienia współwłasności nieruchomości, w tym tych z nich, których przeznaczeniem było prowadzenie na nich gospodarki rolnej.

Spadki otwarte od dnia 5 lipca 1963 r. do dnia 3 listopada 1971 r. 

Jeżeli właściciel gospodarstwa rolnego zmarł pomiędzy 1 stycznia 1965 r. a 5 kwietnia 1982 r., to zgodnie z Kodeksem Cywilnym gospodarstwo rolne mogły dziedziczyć dzieci jeżeli:

1) bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie (do 3 listopada 1971 r. dodatkowo było wymagane – nieprzerwanie co najmniej od roku) albo

2) w chwili otwarcia spadku były członkami RSP* lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

3) w chwili otwarcia spadku bądź prowadziły inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracowały w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

4) w chwili otwarcia spadku bądź były małoletnie, bądź też pobierały naukę zawodu lub uczęszczały do szkół, albo

5) w chwili otwarcia spadku były trwale niezdolne do pracy.

^{* RSP – Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna}

W dalszej części art. 1059 § 2 k.c. stanowił, że jeżeli żadne z dzieci spadkodawcy nie odpowiada jednemu z warunków przewidzianych w pkt 1, 2 lub 3 art. 1059 § 1 k.c., dziedziczą z ustawy gospodarstwo te spośród nich, które mają kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego i nie później niż przed upływem 6 miesięcy od otwarcia spadku oświadczą w sądzie lub w państwowym biurze notarialnym gotowość prowadzenia gospodarstwa należącego do spadku.

Pierwotne, niezwykle rygorystyczne przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych, zostały w dużej części zliberalizowane w ustawie z dnia 26 października 1971 r.  zmianie ustawy Kodeks cywilny, która weszła w życie 4 listopada 1971 r. Zgodnie z wyraźnym brzmieniem art. 2 § nowej wówczas ustawy, wprowadzonym przez nią zmianom nadano moc wsteczną. Do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, należącego do spadku otwartego przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 26 października 1971 r., zastosowanie znajdowały więc przepisy Kodeksu Cywilnego w brzmieniu nadanym tą nowelizacją, chyba że przed tym dniem nastąpił już dział spadku. Ponadto, w sytuacji gdy wydane przed tą datą postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku w zakresie dziedziczenia gospodarstwa rolnego pozostawało w sprzeczności ze zmianami wynikającymi z ustawy, postanowienie to ulegało odpowiedniej zmianie na wniosek osoby tym zainteresowanej. Dotyczyło to także kwestii zachowania prawa do dziedziczenia gospodarstwa rolnego otwartego przed wejściem w życie przepisów Kodeksu Cywilnego dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych na podstawie działających retroaktywnie przepisów.

Spadki otwarte od 6 kwietnia 1982 r. do 30 września 1990 r.

Skutkiem postulatów płynących ze środowisk związanych z rolnictwem (zgłaszanych podczas wydarzeń sierpniowych w 1980 r.) była kolejna liberalizacja przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, co nastąpiło 6 kwietnia 1982 r. w chwili wejścia w życie ustawy z dnia 26. marca 1982 r. o zmienie ustawy Kodeks cywilny. W przeciwieństwie do ustawy z 1971 r., ustawa z 1982 r. nie przyjęła w odniesieniu do wywoływanych przez siebie skutków intertemporalnych zasady retroakcji, lecz znajdowała zastosowanie jedynie do spadków otwartych od dnia jej wejścia w życie, czyli od dnia 6 kwietnia 1982 r.  

Jeżeli zatem otwarcie spadku – czyli śmierć spadkodawcy – nastąpiło w okresie od dnia 6 kwietnia 1982 r. do 30 września 1990 r. to spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) odpowiadają warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo

2) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

3) są trwale niezdolni do pracy.*

*Wystarczy, aby spadkobierca spełniał jeden z powyższych warunków.

Spadki otwarte po 1 października 1990 r. do 13 lutego 2001 r.

Natomiast w sytuacji kiedy spadkodawca umiera w okresie od 1 października 1990 r. do 13 lutego 2001 r., to spadkobiercy dziedziczą z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:

1) stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo

2) mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo

3) są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

4) są trwale niezdolni do pracy.*

*Wystarczy spełnić jeden z powyższych warunków.

Warto zapamiętać, że Spadkobierca odpowiadał wymaganym warunkom ustawowego dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeśli spełniał choć jedną z wymienionych przesłanek w chwili otwarcia spadku. Nie nabywał więc uprawnienia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego spadkobierca, który uzyskał wymagane warunki dopiero po otwarciu spadku, nie był zaś wyłączony od dziedziczenia spadkobierca, który przestał odpowiadać tym warunkom już po otwarciu spadku.

Powyżej przedstawione zostały warunki ustawowe, jednak jak to w polskim prawie bywa należy rozważyć co konkretna przesłanka oznacza, jaka jest jej definicja i co tak naprawdę trzeba zrobić, jakie kwalifikacje posiadać, aby spełnić ustawowe wymagania. Poniżej mały słowniczek przywołanych w artykule definicji i zwrotów:

Odpowiadanie warunkom wymaganym dla nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności albo stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej – art. 160 § 1 k.c. stanowił, że własność nieruchomości rolnej lub jej części może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy, gdy nabywca stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej albo ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego.

Stała praca spadkobiercy bezpośrednio przy produkcji rolnej. Pierwszą przesłanką szczególnej zdolności do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jest stała praca spadkobiercy bezpośrednio przy produkcji rolnej. Nie ma przy tym istotnego znaczenia podstawa prawna wykonywania takiej pracy. Chodzi więc o każdą pracę w znaczeniu ekonomicznym wykonywaną na podstawie jakiegokolwiek tytułu prawnego lub nawet bez żadnego tytułu. Ustawa nie uzależnia oceny, czy praca jest stała, od upływu konkretnego okresu jej wykonywania, niemniej okres ten do chwili otwarcia spadku powinien być na tyle znaczny, aby usuwał wątpliwości co do tego, czy praca nie ma charakteru dorywczego, chyba że podjęcie przez spadkobiercę pracy w celu jej stałego wykonywania wynika z konkretnych faktów, np. z zawarcia przez niego z prowadzącym gospodarstwo rolne umowy o pracę na czas nieokreślony. Przez pracę bezpośrednio przy produkcji rolnej należy rozumieć pracę związaną z ziemią jako podstawowym środkiem produkcji (por. A. Stelmachowski, w: A. Stelmachowski, B. Zdziennicki, Prawo rolne, Warszawa 1987, s. 22; post. SN z 15.6.2010 r., II CSK 37/10, Legalis). Jednak za osobę wykonującą pracę w gospodarstwie należy uznać każdą osobę, której praca ma bezpośredni związek z zadaniami wytwórczymi konkretnego gospodarstwa rolnego, np. traktorzysta, pracownik zajmujący się trzodą chlewną w gospodarstwie hodowlanym itp. Dodatkowo praca ta może być wykonywana zarówno w spadkowym gospodarstwie będącym przedmiotem dziedziczenia, jak i w jakimkolwiek innym gospodarstwie rolnym, prywatnym, spółdzielczym lub przynależnym do KOWR (dawniej: Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a następnie Agencji Nieruchomości Rolnych). Jednakże w Sąd Najwyższy w Postanowieniu z dnia z dnia 21 stycznia 2000 r. wyraźnie wskazał, że musi to być praca wykonywana tylko w gospodarstwie rolnym.  (sygn. akt II CKN 684/98, OSNC 2000, Nr 7–8, poz. 142). Z kolei Sąd Najwyższy w Postanowieniu z 12 grudnia 2013 r. (sygn. akt V CSK 41/13, Legalis) uznał, że przesłanka dziedziczenia z art. 1059 § 1 pkt 3 KC w brzmieniu obowiązującym w 1981 r. uważana była za spełnioną, jeżeli spadkobierca stale, tj. od szeregu lat, w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności w gospodarstwie rolnym. Powstaje także pytanie o wykonywanie dodatkowej pracy przez osobę pracującą w gospodarstwie rolnym. W Postanowieniu z 26 maja 1988 r. (III CRN 134/88, OSNCP 1990, Nr 7–8, poz. 106) Sąd Najwyższy orzekł, że powołany do spadku, który wykonuje stale niezbędne czynności związane z funkcjonowaniem gospodarstwa rolnego (art. 160 § 1 i 1065 § 1, 1059 pkt 1 KC) dziedziczy wchodzące w skład spadku gospodarstwa rolne, także w tym wypadku, gdy jednocześnie jest on zatrudniony gdzie indziej na podstawie umowy o pracę. Natomiast Sąd Najwyższy w Postanowieniu z dnia 9 lutego 2000 r. (III CKN 596/98, Legalis), uznał, że pod rządem ustawy z 26 października 1971 r. zmieniającej kodeks cywilny tylko ci z rodzeństwa spadkodawcy dziedziczą spadkowe gospodarstwo, w wypadku gdy dziedziczyć nie mogą tego gospodarstwa zstępni, którzy bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowali w należącym do spadku gospodarstwie rolnym i dla których ta praca stanowiła główne źródło utrzymania. Zgodnie zaś z Postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 6 sierpnia 2014 r. (sygn. akt I CSK 579/13, Legalis) przesłanka bezpośredniej pracy w gospodarstwie spadkowym przed otwarciem spadku jest spełniona jeżeli tylko praca spadkobiercy w gospodarstwie spadkowym nie miała charakteru dorywczego; to że spadkobierca ten był zatrudniony jednocześnie gdzie indziej, nie pozbawia go możliwości dziedziczenia na podstawie art. 1059 pkt 1 KC – zwłaszcza, gdy zatrudnienie to oraz miejsce zamieszkania spadkobiercy znajdowało się na terenie gminy, do której należała wieś położenia gospodarstwa spadkowego.

Do niezdolności do pracy zalicza się:

1. Trwałą niezdolność do pracy związaną z zaliczeniem do I lub II grupy inwalidów. Według § 3 ust. 1 pkt 2 Rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych z dnia 12 grudnia 1990 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 519) spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Zgodnie z art. 24 ust. 3 i 4 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) w pierwotnym brzmieniu do II grupy zaliczano inwalidów niezdolnych do wykonywania jakiegokolwiek zatrudnienia, a do I grupy – inwalidów ponadto wymagających stałej lub długotrwałej opieki innej osoby. Spadkobierca zaliczony do I lub II grupy inwalidów, niezależnie od tego, czy osiągnął już wiek emerytalny, miał uprawnienia do dziedziczenia gospodarstwa rolnego bez jakichkolwiek innych uwarunkowań, a więc choćby miał dochody z innych źródeł, w szczególności pobierał emeryturę lub rentę inwalidzką (por. post. SN z 7.4.1966 r., III CR 354/66, OSNCP 1966, Nr 12, poz. 217). Osoby pobierające tzw. rentę inwalidzką „ani art. 1059 par. 1 pkt 5 KC, ani par. 14 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych nie uzależniają zachowania prawa dziedziczenia gospodarstwa rolnego przez osoby trwale niezdolne do pracy i zaliczone do I lub II grupy inwalidów od niepobierania przez nie renty inwalidzkiej” (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1966 r., sygn. akt III CR 354/65, Legalis)
2. Trwałą niezdolność do pracy – Kobiety powyżej 60 roku życia i mężczyźni powyżej 65 roku życia, jeżeli nie wykonywali stałej pracy, która stanowiła dla nich główne źródło utrzymania „przepis par. 14 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia ustanawia domniemanie, że kobiety z chwilą ukończenia 60 lat życia, a mężczyźni z chwilą ukończenia 65 lat, nie wykonujący stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, uważani są za trwale niezdolnych do pracy” (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 1966 r., sygn. akt III CR 354/65, Legalis). Charakterystyczne jest przy tym, że na uprawnienia spadkobierców z tytułu osiągnięcia wieku emerytalnego nie ma wpływu ich stan majątkowy, jeżeli źródłem dochodów nie jest stała praca
3. Całkowitą i częściową niezdolność do pracy. Ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin została istotnie zmieniona przez ustawę z 28.6.1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 100, poz. 461) dokonała zmiany w dotychczasowym podziale na grupy inwalidzkie poprzez zastąpienie ich podziałem na całkowitą i częściową niezdolność do pracy (art. 23 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin w nowym brzmieniu). Zgodnie z przepisami powołanej ustawy z 28 czerwca 1996 r. (zwłaszcza art. 10 ust. 2 i art. 11 ust. 1) przez inwalidów zaliczonych do II grupy należało rozumieć osoby całkowicie niezdolne do pracy, a do I grupy – osoby ponadto niezdolne do samodzielnej egzystencji. W obecnie obowiązującej ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.; obecnie t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 53 ze zm.) został podobnie uregulowany podział niezdolności do pracy na całkowitą i częściową (art. 12 i n.).
4. Ustaloną przez sąd trwała niezdolności do pracy. Jeżeli spadkobierca nie może być poddany badaniu przez lekarza orzecznika (dawniej: przez komisję lekarską do spraw inwalidztwa i zatrudnienia), np. z uwagi na to, że w chwili orzekania o dziedziczeniu gospodarstwa rolnego już nie żyje, albo gdy ze względu na długi upływ czasu między otwarciem spadku a badaniem lekarskim lekarz orzecznik nie może ustalić daty powstania inwalidztwa, to – w myśl § 3 ust. 2 Rozporządzenia rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych z dnia 12 grudnia 1990 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 519) – fakt trwałej niezdolności może ustalić również sąd. Do ustalenia takiego może dojść z reguły w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku z zastosowaniem wszelkich przewidzianych w KPC środków dowodowych, łącznie z dowodem z opinii biegłych.

Odpowiednie przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej. Uprawniony do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego jest także spadkobierca, który ma odpowiednie przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, choćby w chwili otwarcia spadku nie wykonywał pracy przy tej produkcji. Szczegółowe przesłanki przygotowania zawodowego określa rozporządzenie wykonawcze wydane na podstawie art. 1064, tj. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych z dnia 12 grudnia 1990 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 519). Zgodnie z § 1 tego Rozporządzenia spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, uprawniające do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, jeżeli:

1) ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej,

2) ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej,

3) uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie w drodze doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne,

4) wykaże się stałą pracą w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku.

Chodzi tu o praktyczną naukę zawodu, która stosownie do art. 70 ust. 1 ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (t.j. Dz.U. z 1996 r. Nr 67, poz. 329 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 r. mogła się odbywać w przedsiębiorstwach, zakładach i instytucjach państwowych, indywidualnych gospodarstwach rolnych i innych jednostkach organizacyjnych (według późniejszego brzmienia tego przepisu, t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm., mogła ona odbywać się w placówkach kształcenia ustawicznego, placówkach kształcenia praktycznego, warsztatach szkolnych, pracowniach szkolnych, u pracodawców, a także w indywidualnych gospodarstwach rolnych; następnie, po uchyleniu ustawy z 7 września 1991 r., identyczne brzmienie miał art. 120 ust. 1 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe, Dz.U. z 2019 r. poz. 1148 ze zm.; od 1 września 2019 r. – Dz.U. z 2018 r. poz. 2245 – według tego przepisu praktyczna nauka zawodu może odbywać się u pracodawców lub w indywidualnych gospodarstwach rolnych, zapewniających rzeczywiste warunki pracy, a także w centrach kształcenia zawodowego, warsztatach szkolnych, pracowniach szkolnych i placówkach kształcenia ustawicznego). Jednakże w świetle § 1 pkt 4 ww. Rozporządzenia na równi z przygotowaniem zawodowym nabytym przez stosowne wykształcenie traktuje się przygotowanie uzyskane w wyniku wykonywania stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej przez okres jednego roku, co pozwala uzyskać praktyczne przygotowanie zawodowe, choćby takiej pracy spadkobierca już nie wykonywał w chwili otwarcia spadku (Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1998 r., III CKN 320/97, niepubl.; Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2002 r., III CKN 135/01, Legalis).

Małoletni – stosownie do art. 10 k.c. małoletnim jest taki spadkobierca, który w chwili otwarcia spadku nie ukończył 18 lat bądź nie osiągnął wcześniej pełnoletności przez zawarcie małżeństwa.

Pobieranie nauki lub uczęszczanie do szkół – pobieranie nauki w chwili otwarcia spadku ma praktycznie znaczenie w odniesieniu do spadkobierców, którzy w tej chwili byli pełnoletni. W odniesieniu bowiem do spadkobierców małoletnich wystarczającą przesłanką dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego jest sam fakt nieosiągnięcia pełnoletności. § 2 Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych z dnia 12 grudnia 1990 r. (Dz.U. Nr 89, poz. 519) stanowi, że pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkoły, w tym do szkoły wyższej, uprawnia spadkobiercę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, jeżeli nie miał stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów. Zdaniem Sądu Najwyższego nie ma znaczenia dla zachowania uprawnień do dziedziczenia gospodarstwa rolnego to, w jakiej szkole dziecko spadkodawcy uczyło się (mogła to być szkoła podstawowa, średnia lub wyższa), jak też – jakiego zawodu uczyło się, w szczególności nie musiało to być kształcenie się w szkole rolniczej. Nie jest również istotny wiek spadkobiercy. Jedyne ograniczenie zawiera przepis § 16 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia własności nieruchomości rolnych, znoszenia współwłasności takich nieruchomości oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 45, poz. 304 ze zm.), który z kręgu tych spadkobierców wyłączał dzieci, które osiągnęły pełnoletność i pobierały naukę w szkołach dla pracujących lub odbywały studia dla pracujących (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 4 grudnia 1998 r., III CKU 53/98, Legalis). Według Postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2017 r. również uczestnik studium doktoranckiego w wyższej uczelni rolniczej pobiera naukę zawodu (II CSK 261/16, Legalis).

Wiem, że artykuł jest bardzo obszerny, bo temat ten stanowi ogrom materiału. Mogłoby się wydawać, że w tych czasach nikt już do tych przepisów nie zagląda i po co w ogóle ten temat drążyć. Niestety świadomość  prawa i obowiązków związanych z regulowaniem spraw po śmierci jest obecnie na wysokim poziomie. Ale niekoniecznie nasi dziadkowie czy nawet rodzice regulowali wszystko tak, jak być powinno. Zdarza się, że ktoś kto uważa się za spadkobiercę chce sprzedać dany kawałek ziemi i nagle napotyka na problem. Najczęściej problem ten wynika z niezgodności stanu faktycznego ze stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej. Wówczas pojawia się w kancelarii i nagle okazuje się, że ziemia należy np. do jego dziadka, który był rolnikiem – ziemia też jest rolna – ale zmarł w latach ’70. I co wtedy? Właśnie wtedy trzeba osadzić stan faktyczny we właściwym stanie prawnym i działać. Mimo, że mamy 2023 r., to bardzo często sięgamy do przepisów o dziedziczeniu gospodarstw rolnych obowiązujących nawet 60 lat temu… Można by rzec, że na wsi, na gospodarstwie czas się zatrzymał 😊