Prawo spadkowe nigdy nie straci na popularności. Pamiętam jak na studiach miałam obowiązek uczestniczyć, w tzw. zajęciach ogólnouczelnianych, czyli wybrać przedmiot spoza mojej dziedziny. Zapisałam się wówczas na zajęcia pt. ,,Od narodzin aż po śmieć’’ i tam przemiła Pani Doktor prowadząca z pasją te wykłady powiedziała, że życie człowieka zaczyna się od aktu wydanego przez urząd i kończy również w taki sam sposób. W pełni zgadzam się z tym twierdzeniem, bo zarówno narodziny, jak i śmierć trzeba zgłosić w Urzędzie Stanu Cywilnego, przy czym jeśli chodzi o śmierć to tej tzw. ,,papierologi” jest znacznie więcej.

Dziś kilka słów o dziedziczeniu, ale dziedziczeniu w kontekście gospodarstwa rolnego. Bo jakby się mogło wydawać gospodarstwo rolne to zwykły składnik masy spadkowe i co tu dużo opowiadać, ale nic bardziej mylnego! U nas nigdy nic nie jest zerojedynkowe 😊 i trwałe. Przepisy w kontekście dziedziczenia gospodarstwa rolnego zależne są od daty śmierci spadkodawcy.  Zatem warto zapamiętać datę 14 lutego 2001 r. bowiem data ta wyznacza nam jakie przesłanki będą decydować, o tym kto może być spadkobiercą gospodarstwa rolnego.

Jednak zanim przybliżę przesłanki warunkujące dziedziczenie gospodarstwa rolnego warto w pierwszej kolejności zdefiniować pokrótce czym jest gospodarstwo rolne. Art. 55³ k.c. stanowi, że za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Komentowany artykuł zawiera legalną definicję gospodarstwa rolnego w znaczeniu przedmiotowym. Wskazuje ona na funkcje gospodarstwa rolnego, czyli opiera się na twierdzeniu, że poszczególne składniki stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, a podstawowe znaczenie, zgodnie z tzw. gruntową koncepcją gospodarstwa rolnego, mają grunty rolne. Przy czym nie jest konieczne, aby tak zorganizowana całość gospodarcza stanowiła własność jednej osoby, bowiem ustawodawca zrezygnował z kryterium własnościowego (M. Ptaszyk, Nowe, s. 54; R. Budzinowski, Koncepcja, s. 88). Jednak więcej o gospodarstwie znajdziesz w artykule Gospodarstwo rolne, definicja, składniki, status prawny.

W dniu 23 kwietnia 1964 r. uchwalono Kodeks Cywilny, a w nim art. 1059 zgodnie z którym dzieci spadkodawcy dziedziczyły z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli:

1) bezpośrednio przed otwarciem spadku pracowały w tym gospodarstwie nieprzerwanie co najmniej od roku albo

2) w chwili otwarcia spadku są członkami rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub pracują w gospodarstwie rolnym takiej spółdzielni, albo

3) w chwili otwarcia spadku bądź prowadzą inne indywidualne gospodarstwo rolne, bądź też pracują w gospodarstwie rolnym swoich rodziców, małżonka lub jego rodziców, albo

4) w chwili otwarcia spadku bądź są małoletnie, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo

5) w chwili otwarcia spadku są trwale niezdolne do pracy.

Artykuł 1059 k.c. – przywołany powyżej – był podstawową normą, na której opierały się zasady szczególnego dziedziczenia gospodarstw rolnych przed dniem 14 lutego 2001 r. Regulował on przesłanki, od których zależała możliwość nabycia gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku. Pierwszeństwo jego dziedziczenia przysługiwało: osobom stale pracującym bezpośrednio przy produkcji rolnej albo mającym przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej; osobom małoletnim bądź pobierającym naukę zawodu lub uczęszczającym do szkół; osobom trwale niezdolnym do pracy. Spełnienie przez potencjalnego spadkobiercę choć jednej z wymienionych w art. 1059 k.c. przesłanek w chwili otwarcia spadku uprawniało go do dziedziczenia gospodarstwa rolnego.

Jednak sporo ,,namieszał’’ w zasadach dziedziczenia gospodarstwa rolnego Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. wydany w sprawie prowadzonej pod sygn. akt P 4/99 (OTK 2001, Nr 1, poz. 5). W wyroku tym Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 1059 KC w brzmieniu nadanym przez ZmKC z 26.10.1971 r. oraz ZmKC z 28.7.1990 r. jest niezgodny z Konstytucją RP, w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych od 14 lutego 2001 r.

Artykuł 1059 k.c. był podstawową normą, na której opierały się zasady szczególnego dziedziczenia gospodarstw rolnych przed 14 lutego 2001 r. W świetle tego przepisu oraz powiązanych z nim art. 1060 oraz art. 1062 k.c. krąg spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego mógł być węższy od kręgu spadkobierców dziedziczących dany spadek na zasadach ogólnych oraz mógł obejmować osoby niepowołane do dziedziczenia pozostałej części spadku. Po osobie, która pozostawiła spadek obejmujący gospodarstwo rolne, istniały na tle tych przepisów dwie kategorie spadkobierców: jedna dziedzicząca gospodarstwo rolne oraz druga, nabywająca pozostałą część spadku.

Jak wskazano w Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r. (sygn. akt P 4/99, OTK 2001, Nr 1, poz. 5), idea taka nie jest jeszcze per se nie do pogodzenia z Konstytucją RP, ale realizując ją, ustawodawca naruszył zasadę równej ochrony prawnej wszystkich spadkobierców. Przede wszystkim nierówno potraktowani zostali spadkobiercy ustawowi (i to zarówno ci dziedziczący gospodarstwo rolne, jak i ci niedziedziczący go) w stosunku do spadkobierców testamentowych. Przyjęta regulacja bez dostatecznego konstytucyjnego uzasadnienia pozbawiała równej ochrony spadkobierców dziedziczących spadek z ustawy na zasadach ogólnych. Spadkobierca, który nie dziedziczył gospodarstwa rolnego, mógł być bowiem pozbawiony jakiejkolwiek korzyści majątkowej ze spadku, nawet gdy w konkretnej sytuacji aktywa spadku przewyższały jego pasywa. Ponadto Trybunał Konstytucyjny zauważył, że wyznaczony w art. 1059 k.c. krąg osób dochodzących do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, mający ograniczony charakter w stosunku do kręgu spadkobierców na zasadach ogólnych, nie był oparty na przesłankach w sposób racjonalny prowadzących do celu, który miałby uzasadnienie konstytucyjne, tzn. zapewnienia gospodarstwu rolnemu określonej wielkości, która pozwalałaby na właściwe i ekonomiczne rodzinne gospodarowanie nim. Artykuł ten nie gwarantował bowiem ani niepodzielności gospodarstwa rolnego, ani objęcia go przez jedną osobę najbardziej do tego zawodowo i fachowo predysponowaną.

Zatem jeśli chodzi o dziedziczenie gospodarstwa rolnego należy podzielić je na:

1. Dziedziczenie w przypadku śmierci spadkodawcy przed dniem 14 lutego 2001 r.
2. Dziedziczenie w przypadku śmierci spadkodawcy od dnia 14 lutego 2001 r.
3. Dziedziczenie na podstawie testamentu

Ale o tym szczegółowo opowiem w następnych artykułach 😊